Diễn Đàn Cựu Sinh Viên Quân Y Hiện Dịch

Đông Vân
(QYHD Nguyễn Văn Dõng)

Một hôm bất chợt đọc trong cuốn Chiến sử TQLC bản dịch tiếng Anh bài thơ Hán viết từ trên chục thế kỷ qua, tôi mới nảy sinh ra ý viết bài nầy chia sẻ cùng bạn đọc bốn phương.

Bài ca châu Lương nầy rất được nhiều người ưa thích ở đất Giao chỉ có lẻ nhờ câu kết ăn khớp với khung cảnh chinh chiến mà dân ta đã gánh chịu từ bao nhiêu thế kỷ qua.

      Cổ lai chinh chiến kỷ nhân hồi.

Từ nghìn xưa tráng sĩ ra đi có mấy khi trở về. Tâm tình nầy rất phù hợp với cuộc đời nhà binh, trong đó làm sao không có anh em đoàn Cọp Biển. Và trong đoàn Cọp Biển đó có một con khi ghi lạ̣i chiến tích Mùa Hè Đỏ Lửa 1972 đã không quên nhắc lại bài đường thi đó của thi hào Vương Hàn sáng tác vào đầu thế kỷ thứ 8. Tôi ngạc nhiên khi thấy ông Thanh Nghị ghi là của Lý Thái Bạch trong cuốn Tân Tự Điển Việt Nam Minh Họa của ông. Bài đường thi đó như sau:

      Bồ đào mỹ tửu dạ quang bôi
     Dục ẩm tỳ bà mã thượng thôi
     Túy ngọa sa trường quân mạc tiếu
     Cổ lai chinh chiến kỳ nhân hồi.

Chỉ có 28 chữ mà chan chứa biết bao tâm tình. Trong 28 chữ đó có những chữ có vẻ dành riêng cho “nhà binh” nhưng lại không nhà binh chút nào cả. Tuyệt ở chổ đó, mà gây nhiều ngộ nhận cũng ở chổ đó. Thử diễn dịch bài thơ Hán nầy ra tiếng quốc ngữ trứơc khi bàn đến các ngộ nhận đã có từ khuya và sẽ còn có thể có về sau nầy.
Khung cảnh là một bửa tiệc ở “hậu cứ”, vì chỉ ở nơi nầy mới có rượu nho ngon và ly tách quí. Tác giả dùng chữ “mỹ tửu” nghe qua rất lạ tai vì rượu thì chỉ có ngon cùng không, chứ sao lại đẹp, mà đẹp đến làm cho ly đựng rượu ngời sáng lên. Tôi nghĩ là tác giả khéo léo mượn ánh sáng của ly rượu để ám chỉ cái ánh mắt long lanh “thèm rỏ dãi” của chàng tráng sĩ, cũng như mắt của mấy anh chàng mũ xanh từ tiền tuyến ra hậu trạm đã từng rực sáng khi nhìn thấy chai “Johnny đ̣i bộ” vậy. Chữ mỹ còn gợi lên hình ảnh của mỹ nhân, người đẹp Liêu Trai lờn vờn trong lúc nửa tỉnh nửa say làm cho anh lính chiến thèm thuồng nhểu nhảo tùm lum.

Cũng phải ở “hậu cứ” thì mới có nhạc, tuy thời đó chỉ có nhạc thôi chứ chưa có “nhót”. Nhạc tỳ bà chỉ là nhạc thính phòng nhằm thêm men cho rượu, thêm thèm cho khách : dục ẩm tỳ bà...Tỳ bà là loại đàn dây người ta thường thấy trên tay các cung phi, hay tiên nữ, trong tranh xưa Tác giả đã dùng tỳ bà để khách thêm hứng thú khi thưởng thức ly rượu ngon, chứ đâu có ý để cho khách “mã thượng truy phong”, hay thượng mã (dù không có phong). Tự nghìn xưa có bao giờ thiên hạ dùng đàn dây để thúc quân.

“Bóng cờ tiếng trống xa xa” tiển người chinh phu lên đường để cho chinh phụ cảm thấy “Sầu lên ngọn ải, oán ra cửa phòng”. Kèn trống mới đủ sức để thúc quân, chưa thấy sách nào nói thúc quân với tỳ bà là loại nhạc cụ dùng cho nhạc... 6 câu. Thời của Vương Hàn thiên hạ chưa biết nhót, nếu không thì chắc thế nào ông cũng đã có vài câu thơ để đời về nhót chứ không chỉ có về nhậu.

Người tráng sĩ thời đó và chiến binh thời nay, lâu ngày “chay lạt” nơi “sa trường” đã được khuyến khích bởi chủ nhân, kích thích bởi nhạc công nên đã “vô” đến hoắc cần câu nằm ngay đơ cán cuốc ra “sa trường”. Chừng ấy mới giựt mình, ngượng ngập vì nhận thấy mình quá chén trước bao nhiêu quan khách rất ư tư cách chốn hậu phương nên đã chống chế kiểu “ thân trai già cỏi chiến trường”, “ trải chốn nghèo tuổi được bao nhiêu” hay “ra đi chẳng hẹn ngày về”...để mong thiên hạ thông cảm.

Bài thơ chưa tới 30 chữ mà mô tả tâm tình người lính chiến rất mục thâm trầm, thấm thía. Ý thơ đã hay mà chữ dùng cũng rất độc đáo. Độc đáo đến gây hoang mang ngộ nhận cho khá nhiều đọc giả. Câu đầu và câu kết thì no problem, nhưng ngay câu thứ hai đã làm thiên hạ té ngựa, hạ mã.

          Dục ẩm tỳ bà mã thượng thôi

Cái bẩy ở đây là hai chữ “mã thượng”. Khi nói đến người tráng sĩ của thế kỷ thứ 8, người đọc bị ám ảnh bởi không khí chiến chinh nên đã hiểu “mã thượng” là “lên ngựa” một cách rất tự nhiên vì tráng sĩ và tuấn mã như hình với bóng ai còn lạ gì. Hiểu như thế chẳng có gì sai trái nhưng là chỉ hiểu một cách riêng rẻ. Chứ đặc vào khuông khổ của câu thơ khởi đầu bằng hai chữ “dục ẩm” nghĩa là “hối uống”, thì hiểu “lên ngựa” đâm ra lảng quẻ. Chả lẻ giữa bửa tiệc rượu khi được chủ nhân mời uống, tráng sĩ lại lên ngựa “quất mã truy phong?” Quả là vô lý. Vô lý vì ngay câu tiếp theo tráng sĩ đã say mèm nài nỉ thiên hạ đừng chê cười anh đang nằm trên sân cát vì lở quá chén. Rỏ ràng là anh đang nằm trên “sa trường” chứ có “lên ngựa” chạy đi đâu được vì đã say rồi chớ đâu chỉ “muốn say.”

Chính cái “sa trường” nầy cũng là một đầu mối gây hiểu lầm. Người chiến sĩ đã thiết tha nhắc nhở quan khách hiện diện (và cho cả các thế hệ về sau) rằng đừng cười anh say sưa, lần nầy còn gặp anh trên “sa trường” nầy, nhưng vì lẽ “cổ lai chinh chiến kỷ nhân hồi” nên lần sau rất có triển vọng sẽ chỉ thấy… xác anh trên “sa trường.” Cái độc đáo là ở hai cái “sa trường” nầy tuy chẳng ăn nhậu gì với nhau nhưng lại rất khắn khích với nhau, tuy hai mà một, tuy một mà hai. Các anh em mũ xanh cũng như tôi chắc chắn là thích cái sa trường kia hơn cái sa trường sau nầy. Đây cũng là cái thâm của Hán. (Hán lúc nào cũng thâm, sẽ bàn sau).

Sa trường diễn ra tiếng quốc ngữ có nghĩ là “sân cát”, nhưng chữ Hán cũng có nghĩa là tiền tuyến, là chiến trường. Trong khung cảnh của bài thơ, chẳng trách đọc giả bị mê hoặc bởi hình ảnh người tráng sĩ nên đã nghĩ ngay đến “lên ngựa” phi ra chiến trường. Thực ra “mã thượng” trong bài thơ chỉ có nghĩa đơn sơ là “khẩn trương”, nói theo lề lối của các “đỉnh cao trí tuệ” thời nay. Nói có sách mách có chứng, sau đây là “chứng” để các bạn không bảo là tôi bố láo chớ có ai hiểu lầm như thế bao giờ. Mời các bạn đọc bản dịch của ông Trần Trọng San.

Đây rượu bồ đào, đây chén ngọc
Muốn say đàn đã dục ra đi
Ai cười chiến địa mình say ngủ
Chinh chiến xưa nay mấy kẻ về.

Tôi không phải nhà văn, lại càng không phải nhà “phê phán” nên chỉ nêu bản dịch nầy ra đây để tùy các bạn có “cái suy nghĩ” (lại bị ô nhiểm văn nói của các đỉnh cao trí tụê).
Mặt khác, ngay trong nguyên văn chữ hán tôi cũng nhận thấy đã có người “tam sao thất bản”(lại Hán nữa rồi!).
Túy ngọa sa trường quân mạc vấn.

Nếu thay chữ “tiếu” bằng chữ “vấn” thì quả thật là lạc đề trăm phần trăm, vì lẽ có ai lại đi hỏi han chi một người say rượu nằm lăn ra trên sân cát bao giờ, ngoại trừ ai đó cũng xỉn xỉn như ai kia.

Về vụ « tam sao thất bổn” thì trên đây không phải là lần đầu. Tôi xin được trích dẫn ra đây một bài đường thi của Thôi Hộ, cũng đời nhà Đường bên Tàu (sao nhìn đâu cũng thấy Hán, chẳng biết đâu mà rờ!) :

Khứ niên kim nhật thử môn trung
Nhân diện đào hoa tương ánh hồng
Nhân diện bất tri hà xứ khứ
Đào hoa y cựu tiếu đông phong.

Trên đây là bản diễn dịch “chính thức” nghĩa là thường được biết đến là như thế. Nhưng Giáo sư Nguyễn Huy đã diễn như sau:

Khứ niên kim nhật đáo môn trung
Phấn diện đào hoa tương ánh hồng
Phấn diện kim niên hà khứ xứ
Đào hoa y cựu tiếu đông phong.

Trích dẫn ra đây chỉ với hậu ý là khi nghe gì, đọc thấy gì thì cũng nên truy cứu lại cẫn thận, đừng có tin ngay (sẽ có cơ...mắc mưu CS!). Xin mạn phép múa rìu qua mắt các thợ, diển nôm na bài đường thi trên:

Năm nao lần bước đến nơi nầy
Hoa đào kề má đỏ hây hây
Đông về người cũ nay đâu tá
Đào xưa còn đó hương ngất ngây.

Trở lại với bài Mùa hè đỏ lửa 1972 của MX Trần Ngọc Nam trong cuốn Chiến sữ TQLC, trang 821-829, trong phần dịch ra Anh ngữ, dịch giả có lẻ đã dựa vào bản dịch của Trần Trọng San nên tôi đọc thấy như thế nầy, cũng ở câu 2 và câu 3:

Music of a string instrument urging departure
If I’m dead drunk on the battlefield

Đọc hai câu trên tôi bắt cười một mình vì tưởng tượng rằng nếu như ở trận Phước Tân năm nào, địch pháo như điên trước khi xung phong mà có anh chàng quái đảng nào đó “say ngủ” trên “battlefield” trong lúc toàn bộ Quái Điểu đều xuống hố cá nhân, thì ĐB Tango (Trung tá TĐT Nguyễn Thành Trí) sẽ có cười được chăng? Sẽ gắng cho anh ta một anh dũng bội tinh với năm ba nhành hoa liểu vì tính gan lì ngoại hạng? (Chả sợ pháo cũng chẳng ngán Sida).
Không biết các bạn nghĩ sao chứ tôi thấy hiểu bài đường thi nầy đâu đến nỗi nào gay cấn lắm, dù cái vốn Nho chỉ có một đùm.

Cái khó hiểu ở đăy lại chính là sự nhầm lẫn của một số đọc giã ái mộ bài thơ của Vương Hàn. Ông viết rõ ràng là “dục ẩm” chớ nào phải “dục hành” sao lại có thể hiểu là “dục ra đi”? Ẩm và Hành là hai việc phân minh hiểu lầm được nghĩ cũng lạ. Thì ra thiên hạ chỉ hiểu theo ý nghĩ, trí tưởng tượng riêng của mình, chứ ít khi chịu tìm hiểu ý thật của lời nói, của sự việc. Thảo nào một lũ giặc cộng hèn hạ đánh thuê, chém mướn, tàn sát đồng bào của bọn chúng theo chỉ thị của Tàu cộng mà thiên hạ vẫn cứ ngang nhiên xem là “anh hùng giải phóng”, và còn muốn tôn vinh tên đầu xỏ đại gian tặc Hồ Chí Minh lên hàng danh nhân thế giới. Thế mới biết cỏi đời ô trọc!

Khi đọc phần phiên dịch trong cuốn Chiến Sữ TQLC, tôi có viết mấy chữ cho BS Trần Xuân Dũng, người chủ trương, nêu lên ý nghĩ của tôi và đồng thời đề nghị bản dịch do hứng bất tử lúc ấy như thế nầy:

Rượu quí bồ đào sáng rực ly
Nhạc từ thôi thúc hảy uống đi
Đừng cười chiến sĩ say trên cát
Chiến chinh sống sót được mấy khi
Bây giờ tỉnh táo hơn, xin điều chỉnh lại đôi chút cho sát nghĩa:
Ly rượu nho ngon rực sáng ngời
Nhạc từ thôi thúc hảy uống vơi
Đừng cười chiến sĩ say sân cát
Chiến chinh sống sót được mấy người.

Chữ Hán đối với tiếng Việt chẳng khác nào tiếng La tinh đối với tiếng Pháp. Rất nhiều tiếng Pháp xuất xứ từ tiếng La tinh, cũng như tiếng Việt đa số gốc từ chữ Hán. Từ xa xưa người Việt đã có ngôn ngữ nói mà chưa có chữ viết nên đã phải mượn chữ lăn quằn lít quịt của Hán, cũng như người Nhựt và người Đại Hàn., nhưng họ chỉ mượn một phần nào thôi. Ngày xưa các cụ rất thích thi phú, làm thơ bằng chữ Nho, hậu sinh đọc chẳng hiểu mô tê gì rạ́o trọi nếu không chịu khó mò mẩm Hán. Chả trách được các cụ, vì tiếng Việt thời nay chỉ có từ khi các nhà cố đạo tây phương đến truyền giáo nghiên cứu và sáng chế ra cách viết tiếng ta với các mẫu tự của tây phương. Ngày nay cứ mỗi lần nghe ai đó vổ ngực xưng 4000 năm văn hiến, tôi bổng đâm ra ngượng dùm.

Suốt khoảng thời gian gần 1000 năm đô hộ, Hán đã ru ngủ dân ta, chỉ cho học chữ Hán, trọng chữ Hán đến độ đem lên bàn thờ. Ngoài bàn thờ, còn khắc lên cây, lên ván sơn son thếp vàng những câu liểng treo tòn ten trên cột giữa nhà, hay lộng kiến treo tường, tôi nhìn đâu cũng thấy Hán, lại chả hiểu trời trăng mây nước gì cả. Cái “chinoiserie” đó khi vào tù, các đồng chì của Bác, Mao vẫn còn giữ, nhưng câu liểng viết bằng tiếng Việt. Bọn tù chúng tôi cũng phải sơn son mấy tấm ván và viết chữ vàng lên đó những câu “kệ” như “không có gì quí hơn độc lập, tự do”, “Sự nghiệp của Bác sống mãi trong quần chúng ta”... Cứ mỗi lần ngã lưng trên nền đất, ngửa mặt nhìn lên là thấy ngay mấy câu đó và tức khí rủa liền “Tổ cha nhà Bác Đảng.”

Thuở bé mỗi lần tôi vò một tờ giấy có nhiều chữ Hán quăng vào thùng rác hay mang đi cầu, là bị quở ngay ; tờ giấy đó phải đem đốt chớ không được đem chùi đít hay vứt bậy bạ. Tôi thắc mắc hỏi nhưng chẳng có ai trả lời vì sao. Chỉ có chữ của Hán mà dân ta đã phải kính cẩn đến như vậy thì bản thân của Hán dân ta đã phải thần phục tới mức nào? Bởi vậy, ngày nay đừng ngạc nhiên khi thấy cái đám hậu sinh không khả quí của Hồ tặc đội Hán lên đầu mà vẫn nhe răng đen mã tấu ra cười trơ trẻn. Phần dân ta thì trong 20 thế kỷ đã bị đè hết 11 thế kỷ (một kỷ lục chưa có ai phá nổi mà sao chẳng hề nghe phe ta lên tiếng tự hào bao giờ?). Suốt gần 10 thế kỷ Bắc thuộc, dân ta chỉ biết có Hán mà thôi, làm văn làm thi cho hay cả đời nghêu ngao nào Kiều, nào Cung Oán, nào Chinh Phụ, nào Bích Câu v.v...

Trong thư viện tìm đâu thấy sách khảo cứu khoa học? Học cho đổ đạt để mong được một chức quan nhỏ, lớn phục vụ cho Hán, phủ phục trước Hán. Chỉ biết có văn hay chữ tốt, lại rất dốt về khoa học kỹ thuật, dốt đến độ chẳng biết trong nước có bao nhiêu thứ cây cỏ, bao nhiêu loài chim muôn, dưới biển có những gì. Đến giữa thế kỷ 20 mà khi chống thực dân chỉ có trên tay mấy cây tầm vong vạt nhọn, cả làng chỉ một mình ông già tôi có một cây « mút cà tong” với hai viên đạn xem chừng đã “quá date”. Thấy thương và tội nghiệp làm sao! Hán không cho học một tí nào về khoa học, kỹ thuật, cốt ý ru ngủ thuộc địa, kiềm chế dân địa phương không cho biết nhiều sẽ khó trị, khó bốc lột. Nhờ đó mà cái tinh thần học để vinh thân đã kiềm giữ xứ sở trong vòng chậm tiến cho đến ngày nay. Nhìn kỹ lại thấy phe ta có khác gì các dân châu Phi? Dân sống ven biển mà chẳng hề biết đóng tàu, chỉ biết chèo ghe thuyền, chứ máy đuôi tôm cũng phải nhập cảng của thiên hạ. Đến nay là năm 2009 mà vẫn còn lấy tre đan thúng trét dầu chay và tiếp tục...chèo!

Nói rằng dân ta thông minh nhưng tối dạ có lẻ cũng đúng thôi. Thông minh nên không học thì thôi, mà học là tới nơi tới chốn. Nhưng tối dạ vì không chịu nhìn xa để thấy rộng, không biết tò mò, tọc mạch, tìm tòi, nghiên cứu...để khai phá, phát minh kỹ thuật, tự túc tự cường, tự bảo vệ xã tắc để sống còn... Sau bọn Hán thối kia, lại đến bọn thực dân cũng vậy thôi. Chúng nó cho học nhiều thứ hơn là Hán, nhưng vẫn không cho làm.

Những người tốt nghiệp các trường kỹ sư các thứ về nước chỉ được làm công cho thực dân chứ không ai cho phép lập hảng sản xuất có khả năng cạnh tranh với chúng, để chúng nhập cảng hàng từ mẫu quốc bán lại cho dân ta, thu lợi nhiều hơn. Nhưng túi tham không đáy nên thực dân đã trơ trẻn bày ra một thứ thuế hết sức vô nhân, đó là thuế thân : dân ta khi đến tuổi trưởng thành đương nhiên trở thành một món hàng nên phải nọp thuế cho chúng.

Trên chính trường thì thực dân đã đào tạo ra hai ông chúa trùm: một ông vua có hia có mão đẹp trai, học giỏi, đổ đạt cao, có đũ danh vị trong hàng trí thức thực dân v.v...Ông thông kim quán cổ (đấy lại mắc vào Hán nữa rồi) nhưng ù ù cạc cạc việc nước việc dân, chăm lo cho Đại Thế Giới nhiều hơn cái tiểu quốc gia. Và một ông vua láo khoét, vua lưu manh, vua sắt máu, hoàn toàn đối nghịch với ông kia. Ông vua đổ đạt, thuân với lòng trời, đã thua tên vua bịp bợm tơi bời hoa lá, bỏ nước bỏ dân đi chổ khác chơi.

Ông vua bịp bợm đạt thắng lợi vẻ vang cho dân tộc…Tàu mà ông là một “đầy tớ” trung kiên, trung kiên đến độ trước khi nhấm mắt lìa đời vẫn còn muốn nghe, muốn thấy Hán lần cuối ! Và các tử đệ phải ba chưn bốn cẳng tìm cho được một “á múi thiếm xực” mang đến cho Bác nhìn Hán rồi mới chịu ra đi tìm Mác Lê. Mê Hán đến thế là cùng! Khi Bác đi rồi, đám đệ tử còn tỏ ra mê muội Hán ngàn lần hơn. Chúng đã mở rộng “cổng trời”, không thèm đống Ải Nam Quan, biếu luôn Bảng Dốc... Hán đực, Hán cái mặc tình mang hàng sang bán buôn líp ba ga chẳng ai dám “hủi giái” hay lắy xâu, lấy thuế gì cả. Bao nhiêu hàng hư, hàng thúi gì cũng mại đươc hết, “pas” chê.

Chúng nó còn mời cả binh đoàn Hán vào trấn thủ vùng cao nguyên then chốt vừa để khai thác bauxite vừa để chiếm cứ cao điểm chiến lược, điểm huyệt dân Nam khó lòng vùng vẩy. Cái chết dài lâu của dân tộc là ở đó. Rốt lại cả hai vua nói trên chỉ có lợi cho người ngoài, chứ dân đen thì vẫn cứ tiếp tục cuộc đời lầm than làm tôi mọi cho người ngay trên quê hương của mình. Nhân dân chỉ làm chủ trên đầu môi chót lưởi của bọn công phỉ.

Cho đến ngày nay mà dân ta cũng chỉ biết kéo cày thay trâu, trồng lúa, ăn xong rồi ngủ dù chưa hẳn đã no bụng, đến cái xe đạp cũng làm chẳng nên thân, cây cầu nhỏ trong xóm cũng chưa biết xây, vẫn còn “ ù ơ dí dầu cầu ván đống đinh, cầu tre lắc lẻo gập ghình khó đi”! Đến nay mà vẫn còn có những em học sinh đi cầu khỉ lọt sông, lọt rạch mà chết. Thật đáng thương và cũng đáng tủi hổ biết bao. Trong tình cảnh như vậy liệu dân ta rồi sẽ có đũ sức để chui ra khỏi Hán một lần nữa hầu ngẩng mặt lên nhìn thiên hạ hay chăng?

Đông Vân
Nguyễn Văn Dõng